1
81QVAESTIO V
82QVINTO queritur circa
83secundam parte distinctionis
84primae: in qua magister osten-
85dit deum esse causam non so-
86sum effcientem: sed etiam finalem omnium.
87Vtrum deus sit causa finalis omnium.

2
88¶ Pro tota ista quaestione uide Ockam
89in ij. qiij. quia est multum clarus, & la-
90tus. Vnde in ista quaestione erunt arti-
91culi tres. Primus de causa finali in gene-
92re. Secundus respondet ad quaesitum.
93Tertius mouebit dubia quaedam: & sol-
94iet.

3 ¶ Circa primum notandum, quod re.¬ Arti-
95fert loqui de fine: & causa finali. Nam Not
96finis est terminus rei, uel operationis: A
97ut punctus lineae, & forma, aut effectus B16ra
1productus est terminus motus, uel ope-
2rationis, quo scilicet producto cessat
3motus operatio. Sed causa finalis est
4illud, quo agens mouetur ad operan-
5dum.

4 ¶ Et potest dupliciter accipi uno-
6modo stricte. Alio modo large. Stri-
7dte dicitur illa, quae simpliciter est fina-
8is, & ultima: & ita quod non ordinatur in
9aliam: sed aliae in eam. Large dicitur
10illa, inquam aliae ordinantur: siue ipsa
11ordinetur ultra in aliam: siue non.

5
12¶ Primo modo stricte: causa finalis est
13aliquid amatum amore amicitiae ab a-
14gente propter ipsum aliquem effectum
15producente.

6 ¶ Ad cuius intellectum
16notadum, quod potest distinguiamor, sci-
17licet amor amicitiae tantum, amor concu-
18pistentiae tantum, amor amicitiae; & con-
19cupiscentiae simul.

7 ¶ Amor amicitiae tam-
20tum est amor, quo diligitur aliquid obie-
21ctum non praesupponendo alique alium actum
22uolendi, uel nolendi in uoluntate. Vt si-
23quis diligit potum dulcem, uel uitam suam
24ibsolute nullo alio actu uoluntatis ne-
25cessario praeuio: quo scilicet non exi-
26stente non diligeret.

8 ¶ Amor concu-
27piscentiae tantum, & quando aliquid
28diligituramore genito ab actu uolun-
29tatis praeuio, quo non praeuio non di-
30igeretur. Exemplum. Aliquis diligit
31deum propter se deum. Et quia nouit
32diuinum esse praeceptum de diligendo
33proximum: ideo diligit proximum spe-
34ciali actu dilectionis distincio a dile-
35ctione, qua diligit deum: ita quod in uo-
36luntate sint duo actus amoris distincti:
37quorum uno diligitur deus propter se
38praecise: & alio actu praecise proximus.
39qui tamen actus non fuisset elicitus:
40uisi praeuio actu dilectionis dei-
41¶amor simul amicitiae, & concupi-
42stentiae, est amor, quo diligitur unum
43propter aliud: & simul eodem illud aliud:
44iaqu ibi est tantum unus actus elicitus:
45quitamen habet duo obiecta. Vnum
46liectum propter quod aliud diligitur:
47&aliud, quod diligitur propter ipsum.
48Et in hoc patet differentia huius amo-
49ma secundo: quae est amor concupiscen-
50tiptantum: quia ubi anior aliquis est amor B16rb
51concupiscentiae tantum: ibi sunt duo
52amores. Vnus amicitiae, a quo ille amor
53concupiscentiae causatur: & ipse amor
54concupiscentiae. Tamen iste amor con-
55cupiscentiaetantum terminatur ad obie
56ctum dilectum propter aliud: & non
57ad illud aliud, quod propter se diligi-
58tur: respectu cuius habet specialem
59actum amoris. Et hoc modo cum di-
60citur, quod amor concupiscentiae est,
61quo diligo unum obiectum propter
62aliud dilectum: intelligi debet, quod Iy pro-
63pter, denotet causalitatem efficientem
64amoris amicitiae alterius respectu hu-
65ius amoris concupiscentiae: quo amor
66amicitiae sit causa efficiens amoris con-
67cupiscentiae: non quod denotet, quod utrum-
68que sic dilectum sit obiectum amoris
69concupiscentiae.

9 ¶ Amor autem ami-
70citiae, & concupiscentiae simul, est unus
71actus, quodiligitur utrunque; habet e-
72nim duo obiecta, ut dictum est, & secun-
73dum hoc habet diuersam denomina-
74tionem. Vt gratia exempli: amor quo
75diligo deum propter se: & proximum
76propter deum uno actu: ut habet deum
77pro obiecto: dicitur amor amicitiae.
78Vt autem habet proximum pro obiecto:
79dicitur amor concupiscentiae. Similiter
80idem actus esse potest amor, & odium:
81uelle, & nolle: ut dum peccatum meri-
82torie nolo, seu odio propter deum: ille
83actus respectu peccati, est nolitio, &
84odium: & respectu dei est amor, & uel-
85le. Et secundum hoc aliquis actus uo-
86luntatis, est actus uolendi tantum: aliquis
87nolendi tantum: aliquis nolendi, & uo-
88lendi simnl.

10 ¶ Primus est, quo uolo ali-
89quid propter se. uel quo uolo, seu di-
90ligo plura, unum propteraliud. Secun-
91dus, quo nolo unum absolute: uel no-
92lo plura, unum propter aliud nolitum:
93Tertius, quoaliquid nolo propter aliud
94uolitum: uel econuerso. Exempla sunt
95plana. Et de hoc latius lib. j. distin. j. q.
96j. de usu.

11 ¶ Ex illo sequitur primo;
97quod nulla operatio; aut effectus per ope-
98rationem acquisitus est causa finalis.
99Patet: quia nihil tale amatur amo-
100re amicitiae. Nam operatio; uel efse¬ B16va
1ctus per operationem acquisitus, ama-
2tur amore concupiscentiae: quia talem
3operationem, aut effectum concupisco
4mihi, uel alteri: igitur posupponit amo-
5rem alterius, meiipsius silicet uel alterius:
6cui operationem, uel opus concupisco.
7Vnde nunquam primo amo operationem,
8uel opus, sicut si quis mouendo, uel am
9bulando acquirat sanitatem. sanitas non
10est causa finalis ambulationis illo mo-
11do: sed ipse homo amatus, qui sibi con-
12cupiscit sanitatem: sed causa finalis am-
13bulationis, quia ipse primo amatus mo-
14uet seipsum ad ambulandum.

12 ¶ Secundo
15sequitur: quod quando sunt plures effectus
16ab eodem agente ordine quodam pro-
17cedentes: ita quod unus ordinatur ad alium:
18causa finalis ultimi effectus, est causa fi-
19nalis omnium praecedentium effectuum.
20Vt exempli causa: quis diligit uitam suam
21propter se: propter hanc sanitatem con-
22seruat: uel acquirit per potionem ama
23ram, quam conficit ex uarijs herbis, &
24radicibus laboriose acquisitis, & eradi-
25catis. Ecce hic multi effectus ordinati:
26semper primus in sequentem scilicet quaesitio
27herbarum eradicatio, decoctio, potio,
28sanitas. Causa autem finalis sanitatis, est
29causa finalis omnium praecedentium effe-
30ctuum: & nullus effectus causa finalis al-
31terius: quia nullus effectuum amatur amore
32amicitiae: sed omnes amantur finaliterppter
33ipsum hominem seipsum amore amici-
34tiae diligentem.

13 ¶ Tertio sequitur: quod
35proprie loquendo de causa finali, non
36quicquid respondetur ad quaestionem
37factam per Iy propter quid, est causa fi-
38nalis: patet quia ad quaestionem propter
39quid, factam de effectu priore bene re-
40spondetur effectus posterior. Vt si quae
41ritur: propter quid effodiuntur herbae-
42Bene respondetur: propter potionem,
43uel sanitatem. Et nihil horum est causa
44finalis.

14 ¶ Sed diceres. Hoc est contra
45philosophum. ij. physicorum per hoc de-
46scribentem causam finalem: scilicet quod
47respondetur ad quaestionem factam pro-
48pter quid. Respondetr, quod quaerere pro-
49pter quid contingit dupliciter scilicet uel pro-
50pter quid oditum: uel ppterquid ama¬ B16vb
51tum. Quod primo modo respondetur,
52non est causa finalis. Nam siquaeritur,
53propter quid aliquis ambulat: uel absti-
54net: responderi potest propter infirmi-
55tatem amouendam: & tamen infirmus
56non est causa finalis ambulationis, seu-
57abstinentiae. Quod secundo modo re-
58pondetur ad interrogationem factam
59per Iy propter quid, est aliquid, propter
60quod amatum aliquis aliquid facit. Hoc
61potest amari amore amicitiae; uel concu-
62piscentiae. Et quod secundo modo ama
63tur, non est propriissime finalis causa,
64quae nunc diffinita est: licet posset dici-
65causa finalis secundum diuisionem sta-
66timponendam. Et sic ad philosophum
67dicitur: quod uel loquitur de causa finali-
68large. Vel intelligi debet, quod illud, quod
69respondetur ad propter quid amatum
70amore amicitiae, est causa finalis.
71Quarto sequitur, quod causa finalis illo
72modo comuniter praeexistit operatio-
73ni. Et si secundum rectam rationem in
74tendatur, non est ignobilior illo, quod
75est ad finem. Patet: quiaamor amicitiae
76causae finalis praeexistit operationibus.
77Et secundum rectam rationem quod per
78fectius est, non ordinatur inminus per-
79fectum, non enim diligendus est deus
80finaliter propter quodcunque bonum
81creatum. Hoc enim esset uti fruendo,
82scilicet deo, quod est tota peruersitas
83secundum beatum Augustinum.

15 ¶ Quin C
84to sequitur: quod illud commune dictum,
85quod causa finalis est prima in intentione,
86& ultima in executione: quantum ad
87primam partem, est simpliciter uerum:
88quia est primo amata amore amicitiae:
89priusquam aliquid fiat in ipsum ordina
90tum. Secunda pars non est intelligenda,
91quod causa finalis ultima sit in executio-
92ne, ita quod ultimo acquiratur: quia prae-
93existit operationi: sed est ultima in exe
94cutione. idest dirigit agens usque ad ul-
95timum effectum: quia est illud, propter
96quod omnia alia fiunt. Vel potest dici,
97quod prima pars uera est de causa finali pro-
98prie dicta. Secunda uero de effectu ulti-
99mo acquisito ordinato in causam fina-
100lem: quae etiam dicitur causa finalis B17ra
1lige, quae infra describetur. Quia fi-
2cut uerba sonant non potest esse uerum
3deuno, & eodem, quia illud, quod-
4unque fuerit: si amatur amore ami-
5titiae: non erit ultimum in executione.
6biamatur amore concupiscentiae: non
7erit primum in intentione, quia illi-
8presupponitur amatum amore amicitiae.

16
9¶ Dicitur notanter in descriptione cau-
10iae finalis ab agente propter ipsum ali-
11quem effectum producente, quia om-
12nes causae simul concurrunt ad causan-
13dum effectum: igitur causa finalis non
14tausat in genere suo: nisi quando effi-
15tiens in genere suo causat. Et ita nun-
16quam est causa finalis: nisiquando esse
17ctus aliquis intus, uel extra producitur.
18Et ideo ad causalitatem finis non suffi-
19cit ipsum amari, & desiderari: nisi pro-
20pter huiusmodi amorem, ac desiderium, ali-
21quis effectus producatur: alioquin ali-
22quid esse causa suiipsius: quod est impos-
23sibile. Et hoc infra clarius declarabi-
24ut.

17 ¶ Et hanc causam finalem uocat fi-
25nem gratia cuius, effectum uero in ipsam or-
26Edinatum finem quo.

18 ¶ Causa finalis lar-
27te est aliquid amatum amore amicitiae;
28uelconcupiscentiae, uel etiam oditum
29ibagente propter quod agens aliquem
30effectum producit. Dicitur amore ami-
31tituae, propter finem primo intentum:
32quae propriissime est causa finalis: de
33uo data est praecedens descriptio. Vn
34depatet, quod illa acceptio causaefinalis est
35superior ad primam.

19 ¶ Dicitur uel con
36cupiscentiae, propter effectus posterio-
37res: quiut amati sunt causae finales prio-
38um, secundum hanc acceptionem cau-
39se finalis. Vt in exemplo priore non
40solum homo: uel uita hominis dilecta
41propterse amore amicitiae est causa fi-
42nalis: sed etiam sanitas est causa pota-
43tionis amarae potionis propter quam po-
44sio sumitur, alias non sumeretur: nam
45qua ratione unus finis a uoluntate prae-
46lituius est causa finalis: eadem ratio-
47ne &alius. Sed in casu, sicut uita ho-
48uinis praestituitur sanitati, & caeteris:
49potioni scilicet, & confectioni &c. Ita
50xsanitas a uoluntate pstituta est tanquam B17rb
51finis potioni, & caeteris. Vnde uere po-
52test dici causa finalis: licet non simpli-
53citer ultima: quae est primo intenta: &
54tamen sanitas non amatur amore ami-
55citiae, sed tantum concupiscentiae. Quod
56patet: quia sanitas non amatur nisi du-
57plici amore. Vno quo uoluntas uitam
58amat: propter quam amatam amat sa-
59nitatem. Et alio, quo amat potionem
60amaram propter sanitatem. Et ambo-
61isti amores sunt amores concupiscentiae:
62quia per utrumque concupiscitur aliquid
63alteri. Nec uideturaliqua necessitas co-
64gens ponendi alium amorem amicitiae,
65scilicet respectu sanitatis: quia sanitas
66absolute propter se diligeretur sine re-
67latione in aliud: quia antequam praesti-
68tuatur a uoluntate, tamqua finis: prius
69uita amatur. igitur sanitas primo diligi-
70tur illo amore: quo diligitur propter
71uitam hominis. Et per hunc amorem
72praestituitura uoluntate, tamquam finis
73caeterarum operationum, & operum pro-
74pter sanitatem factorum: hic autem est
75anior concupiscentia.

20 ¶ Ex illo sequi-
76tur: quod eiusdem effectus possunt esse plu-
77res causae finales subordinate. Patet in
78exemplo: quia primi effectus, utputa
79euulsiones herbae omnes sequentes esse
80ctus ordinati: confectio, potatio, sani-
81tas amati amore concupiscentiae: & ui-
82ta dilecta amore amicitiae sunt causae fi-
83nales.

21 ¶ Secundo sequitur: quod quilibet
84finis a uoluntate creata praestitutus ama
85tur duplici amore. Nam quilibet finis
86causalis est finis primo intentus medio,
87uel ultimo. Si sit primo intentus: ama
88tur amore amicitiae: & alio amore con-
89cupiscentiae: quo aliquid diligitur pro-
90pter ipsum a more illo, qui habet duplex
91obiectum: scilicet illud, propter quod di-
92ligitur, & illud, quod propter aiterum
93diligitur. Si fuerit medius: tunc ama
94tur duplici amore concupiscentiae. Vno,
95quo finis ille medius alteri fini primo
96intento concupiscitur. Et alio, quo
97aliud obiectum scilicet finis posterior
98propter ipsum finem medium amatur:
99qui scilicet non amaretur, nisi esset finis me-
100dius intentus. Vt in exemplo praemisso B17va
1sanitas diligitur prapter uitam homns pcise
2uno amore: & eadem sanitas diligitur
3alio amore: quo potio amara diligitur
4propter sanitatem. Sic potio amara di-
5ligitur uno amore, quo dictus est scilicet pro-
6pter sanitatem: & alio quo confectiopo-
7tionis diligitur propter potionem, si fue-
8rit ultimo intentus; similiter diligitur
9uno amore ppter finem priorem: & alio,
10quo diligit primus effectus, ppter ipm,
11ut in exeplo. Sic primus effectus colle-
12ctio herbarum. Secundus confectio carum
13dem in potum: tunc confectio potus est
14finis ultimo intentus. Nam collectio ipsa,
15quam posterius intenditur, & non est finis,
16quia nulla operatio saltem exterior praecedit,
17cuius est finis. Illa ergo confectio duplici-
18amore diligitur scilicet uno, quo diligitur pa-
19pter potationem. Alio, quo collectio-
20diligitur propter eam cofectionem: ipsa
21aute collectio uno solo amore diligit.
22ilicet ppter confectionem: nihil nion pracedit, quid
23diligatur ppter eam.

22 ¶ Tertio sequitur: quod
24amor concupiscentiae, quo diligitur ali-
25quid aliquando causatur libere, & contingen-
26ter. aliquando necessario, & naturaliter. Pri-
27mum patet: quia si in priori exeplo amor
28sanitatis non esset amor efficax: sed ma-
29gis uoluntas complacentiae, iut conditio
30nata: puta si infirmus uellet sanitatem
31actu complacentiae: uel si uellet eam, si non
32esset impedimentum scilicet amaritudo po-
33tionis: quam non uult subire. (Sicut non
34nunquam magis infirmus eligit sustinere
35infirmitatem longam, quam breuem me-
36delae seueritatem) Stante tali uolitione
37in uoluntate, & dictamine in intelle-
38ctu: quod sanitatem consequi non potest: nisi-
39bibendo potionem amaram, non necessita
40tur ad bibendum: licet placeat sanitas, &
41uellet sanari, si aliter posset. potest tamen-
42tontingenter uelle bibere. Stante autem
43uoluntate efficaci in uoluntate: qua
44uult omnino sanati: & amouere omne
45impedimentum, quad est in potestate sua,
46& facere quicquid potest ad consequen-
47dum sanitatem; & dictamine in intelle-
48ctu; quod non potest consequi sanitate nis-
49per potionem amara, necesse est, quod uelit
50potionem amara, nec potest non uelle, ideo B17vb
51hoc uelle, non est in potestate uolunta
52tis immediate, nec uidetur necessitas
53ponendi actiuitatem uoluntatis respectu
54huius uelle. Sed solum habet se passiue re-
55spectu eius: quia ille actus consequitur ne-
56cessitate naturali positionem priorum actu
57um in uoluntate, & intellectu. Verum
58tamen est in ptante uoluntatis mediantibus
59actibus alijs: quia potest deponere uolunta-
60tem efficacem sanitatis: & tamenc si uult po-
61test deponei illud uelle.

23 ¶ Ex quo patet,
62quod aliquis actus est immediate in ptante
63uoluntatis nullo actu praeuio: quae tamen
64mediantibus alijs, non est in ptate uolum
65tatis: Patet ex dictis.

24 ¶ Dicitur etiam uel
66oditum: quia aliquando obiectum nolitionis, siue
67oditum est causa finalis alterius noliti, uel
68etiam uoliti: ut in exemplo. Ponamus sa-
69nus odit mortem, propter quam nolitam,
70odit infirmitatem, propter illam oditam
71uult recipere potionem amaram, ut non
72contingat, siue accidat infirmitas. In illo
73casu mors nolita est causa finalis propter
74quam oditur infirmitas. Eadem infir-
75mitas est causa sinalis uolitionis, qua
76uult bibere potionem amaram, quia prpter
77illam oditam, ut non contingat, siue a c-
78cidat, uult bibere potionem amaram: alias
79non bibiturus. Patet simili ratione, qua
80prius, quiaiam mors odita praestituitur,
81tanquam illud, propter quadm odit infirmi
82tas: & ipsa infirmitas nolita praestituitur
83a uoluntate tamquam illud propter quod
84cauendum amatur potio amara. ergo utrun-
85que mors, & infirmitas oditae sunt cau-
86sae finales. Mors infirmitatis oditae: &
87infirmitas potiois uolitae.

25 ¶ Sed in hoc
88differunt causalitas causae finalis median
89tibus actibus uolendi, & mediantibus
90actibus nolendi: quia primum uelle non
91habet causam finalem praestituta a uolun-
92tate creata, ut dicet. Primum autem nolle
93habet cauiam praestitutam a uoluntate
94creata: quia omne nolle naturaliter lo-
95quendo praesupponit uelle: quia nihil no-
96lo, uel odio positiue, nisi. quia aliquid
97uolo, & diligo: cui nolo id, quid odio tan-
98quam ei discoueniens aut repugnans: sicut
99no odio mortem per actum nolendi: nisi quia
100uolo, & diligo uitam, cui repugnat mors. B18ra
1Et ita quid ex obiectum primae uolitiois ne-
2cessario posuppositae prime nolitioni scilicet
3uita dilecta: est causa finalis primae noli-
4tionis. Per illud principium, quod causa finalis
5praestituta a uoluntate humana est ali-
6quid in se amatum, & uolitum ab agente
7propter hoc aliquem effectum producen-
8te: quia ergo diligo uitam meam, odic
9mortem. Et ideo uita mea est causa finalis
10primae nolitionis: quia nolo, & odio mor-
11te.

26 ¶ Ex illo sequitur: quod aliquis finis no-
12e sitionis pstitutus a uolutate creata, ama
13tur amore amicitiae: aliquis nullo amo-
14re amatur: sed solum oditur, & est noli-
15tus. Primum patet de fine primae nolitio-
16nis secundum casum prius positum: quia
17uita honis prapter qua dilectam praecise odit
18mortem: amatur amore amicitiae. Scum-
19patet: quia finis secundae nolitionis, qua
20est mors, nullo modo amatur: sed lo-
21lum oditur.

27 ¶ Secundo sequitur: quod qui-
22libet finis nolitionis duplici actu ama-
23tur, uel oditur. Patet in casu. Vita ho-
24minis, quae est finis primae nolitionis
25amatur uno amore amicitiae in se: &
26alio actu, quo oditurmors praecise pro-
27pter uitam uolitam. Qui actus licet sit sim-
28pliciter actus nolendi: tamen ut ter-
29minatur ad uitam, ut ad obiectum de-
30nominatur actus uolendi. Vt autem
31terminatur ad mortem nolitam, de
32nominatur actus odiendi: sicut actus
33quo aliquis odit peccatum propter
34deum, ut terminatur ad peccatum: di-
35cit actus nolendi, & odium. Vt autem ter-
36minatur ad deum: est actus uolendi, & dili-
37gendi: quia nullus meritorie odit deui-
38Sed actus odiendi petamen meritorius est,
39& non nisi relatus in deum. igitur est
40actus uolendi, & diligendi deum: quia
41ois actus uoluntatis respectu cuiuscumque;
42obiecti, est uelle, uel nolle, uelle est di-
43ligere: nolle est odire: sic in proposito-
44Similiter mors, quam est finis scundae nolitio-
45nis, qua nolo infirmitatem praecise: quia
46nolo mortem: est odita duplici actu nole
47di. Vno quo oditur mors propter uitam
48dilecta. Alio quo oditur infirmitas pro-
49pter mortem oditam. Similiter infirmitas
50duplici actu oditur. Vno quo oditur B18rb
51proptermortem nolitam. Alio, quo ama
52tur potio amara propter infirmitatem
53nolitam. qui actus licet sit formaliter uel
54le: tamen quatenus terminatur ad infir-
55mitatem, di nolle.

28 ¶ Tertio sequitur quod
56aliquid nolle est in potestate uolunta-
57tis, aliud non. Patet simili ratione, si-
58cut supra de actu uolendi: ut si quis uo-
59luerit sanitatem uoluntate non effica-
60ci: & dictet sanitatem non posse stare:
61nisi quis odierit cibum delicatum, stat
62adhuc in potestate uoluntatis nolle
63talem cibum, uel non nolle. Si uero po-
64natur uoluntas efficax respectu sanita-
65tis cum tali dictamine intellectus: iam
66actus nolendi non est in potestate uo-
67luntatis. Et illo modo potest intelligi il-
68lud. vij. ethic orum. c. iiij. ubi dicitur.
69Si fuerit opinio uniuersalis in ratione,
70& opinio de singulari accepto a sensu,
71& ex illis una ratio fiat: necessario con-
72clusum est uoluntati, ut confestim se-
73quatur operatio: si non sit prohibitio.
74Ponit exemplum Philosophus: ut si ra-
75tio dictet, quod omne dulce gustari, opor-
76tet ut mediante sensu, dictet hoc uinum
77est dulce: necessarium est potantem, &
78non prohibitum simul, & hoc. Et ita stam
79tibus illis actibus, dum ad sit uoluntas effi-
80cax in uoluntate respectu maioris, non
81est uolitio conclusi in potestate uolun-
82tatis. Cessante autem uoluntate effi-
83caci in uoluntate, quantumcunque stet
84dictamen respectu maioris in intelle-
85ctu simul, & minoris: non necessita-
86tur uoluntas ad gustandum: ut supra-
87dictum est in suo modo de actu nolen-
88di.

29 ¶ Secundo principaliter circa causa
89tionem causae finalis notandum: quod si-
90cut sunt quatuor genera causarum: sic
91cuilibet correspondet propria causa-
92tio. Vnde causatio efficientis est es-
93ficere, agere, producere extrinsece
94aliud, cuius ipsum non est pars. Non
95enim omnis causatio, cuiuslibet causae
96est quoddam efficere, sicut nec omnis
97causa est causa effectiua.

30 ¶ Sed causatio-
98causae materialis est esse materiam com
99positi: hoc est tamnquam partem materia-
100len compositi suscipere eius forma.

31 ¶ Cau¬ B18va
1satio formae est dare formaliter esse spe-
2ciuocum composito, uel aliquid huiusmo
3di.

32 ¶ Sed de causatione causae finalis est
4magis dubium. Dicitur autem commu-
5niter, quod causatio eius est mouere effi-
6ciens ad agendum. Istud mouere reali-
7ter non est aliud, nisi ipsum finem amari-
8ab agente: & propteramorem eius aliud
9amari, uel fieri. Ex quo patet, quod mo-
10tio causae finalis, non est realis: ita quod
11per ipsam aliquid acquiritur agenti: sed
12est metaphorica, quod nihil est aliud,
13quam ipsum amariab agente: & propter
14ipsum sic amatum aliud amari, uel fie-
15ri: quia iste amor finis est, quo posito-
16ponitur effectus ad finem. Et eo non
17posito omnibus alijs positis, non pone-
18retur effectus ad finem.

33 ¶ Si diceres.
19Amor, quo agens amat finem: est ab
20ipso fine, ut ab obiecto: & ille amor est
21aliquid reale, ergo motio illa finalis
22est realis, per quam reale aliquid acqui
23ritur agenti. Responsio: quod si amor cau-
24satur in agente a fine amoto, ut ab obie-
25cto: hoc non est sicut a causa finali: sed
26sicut a causa efficiente. Huius enim
27amoris finis non est causa finalis: sed
28est eius causa efficiens. Nam accidit cau-
29sae finali, quod est causa sui amoris in agen-
30te. Vnde si amor finis infunderetur
31agentia deo: & propter finem amatum
32amore infuso aniaret aliud, uel faceret
33aliquid: nihilominus finis esset causa fi-
34nalis amoris alterius obiecti, & illius,
35quod fieret propter finem.

34 ¶ Item cau-
36la finalis non dicitur causa finalis amo-
37ris, quo ipsa amatur ab agente. Nam
38etsi finis amatur illo amore: formaliter
39tamen amor ille non amatur propter
40illum finem ab agente: saltem non opor-
41tet. Est autem causa finalis alicuius es-
42fectus causandi ab agente, in seipso age-
43te; uel extra propter ipsum finem sic
44amatum. Vnde si agens propter amo-
45rem finis, producit in se amorem alte-
46rius obiecti: aut facit alium effectum il-
47lius amoris alterius obiecti, uel effectus
48extra producti, finis est causa finalis.
49Et ad illum producendum mouet inquam
50tum finis in hoc solum, quia amatur ab B18vb
51agente: & propter ipsum amatum agens
52producit amorem alterius, uel alium
53effectum. Et ita inotio causae finalis, quo-
54mouet efficiens, ut causa finalis non
55est realis, sed metaphorica.

35 ¶ Sed dice
56res. Causatio causae finalis, sicut cuius-
57libet alterius causae, est respectu sui cau-
58sati: sed agens non est causatum causae
59finalis: ergo causatio causae finalis non
60est motio agentis.

36 ¶ Item respectu eius-
61dem effectus, respectu cuius datur cau-
62sa efficiens; est dare causam finalem,
63& per consequens causationem causae
64finalis: ergo causatio causae finalis non
65respicit efficiens: sed idem causatum,
66quod respicit efficiens: non ergo cau-
67satio eius est mouere effiiciente.

37 ¶ Re-
68sponsio: quod causatio causae finalis est re-
69spectu suicausati: quod etiam est causa-
70tum efficientis. Nam ipse effectus effi-
71cientis, est causatum causae finalis: pro
72quanto producitur propter causam fina
73lem amatam, sine qua ut amata produ-
74ceretur. Et in hoc, quod amatur taliter,
75quod propter ipsum amatum aliquid produ-
76titur ab agente: dicitur moueri efficiens.
77Non quod per hoc efficiens sit causatum
78suum in genere causae finalis: quia effi-
79ciens non est propter finem, quem amat,
80quia saepe coincidit cum fine: sed quia
81efficiens amando finem producit ali-
82quid propter finem: cuius producti ip-
83sum est causa efficiens, & finis causa fi-
84nalis. Et ita sicut arguit secundum ar-
85gumentum, idem effectus est causatum
86causae efficientis, & finalis. Et ita cau-
87sa finalis non respicit efficiens, ut cau-
88satum suum: sed respicit efficiens, ut
89suam concausam eiusdem causati: tamen
90in alio genere causae, quod respicere est
91mouere. Et mouere nihil aliud est, quam
92diligi ab agente, ut propteripsum aliud
93fiat.

38 ¶ Si adhuc diceres secundum Aui-
94cen. vj. Metaphys. Causa finalis est pri-
95ma causarum, ergo uidetur, quod causet
96in suo genere, priusquam aliae causae. Sed
97in illo priori nondum est effectus causae
98efficientis, ergo in illo priori erit cau-
99sa finalis ipsius efficientis, tanquam cau-
100sati: cum non possit dari alius effectus, B19ra
1seu aliud causatum. Respondetur, quod
2nullae causae ad idem causatum requisi-
3tae habent aliquam prioritatem dura-
4tionis in causando, quia in primo in
5stanti, in quo effectus est, uel aliquic
6eius: primo causant causae: quia si prius
7duratione aliquae causarent: tunc in il-
8lopriori esset causatio, & nullum cau-
9satum, quod est impossibile, quia sic cau-
10sarent, & tamen nihil causarent. Et
11ideo in illo instanti, in quo causant cp
12terae causae: primo, & non prius causat
13causa finalis: concurrunt itaque simul
14omnes causae in causando.

39 ¶ Sed conside-
15randum, quod duplex est causatio causae fina
16lis.: Vna est, qua mouet agens ad uolen-
17dum causare effectum: & illa causatio
18potest praecedere causationem illius es-
19fectus duratione. Et hec causatio cau-
20se finalis nihil aliud est, quam finem
21amari ab agente: sic quod propter illus
22amatum amat effectum producendum
23Et licet illa causatio finis sit prior du-
24ratione effectu extra, non tamen efse-
25ctu antra, quo agens diligit effectum
26producendum. Sed in eodem instanti,
27quo agens propter finem amatum amat
28effectum postea producendum, est cau-
29latio causae finalis respectu illius amo-
30ris effectus extra producendi: & in eo-
31dem mouet agens ad producendum hu-
32iusmodi amorem, quo uult effectum
33producere, in eodem ergo instanti amo-
34ulle producitur, tanquam efiectus prior.

40
35¶ Alia est causatio finis, quo actu mo-
36uet agens ad producendum effectum,
37extra quod est amari ab agente, ut
38agens propter hoc producat effectum
39extra. & illa causatio licet sequitur pri-
40mam: est tamen in eodem instanti cum
41suo effectu. Exemplum: sanitas, quae
42amatur, ut sinis, mouet agens ad duo
43actus: scilicet ad uolendum, seu aman-
44dum potionem amaram propter sani-
45tatem desideratam, secundo ad per-
46fectionem potionis, hoc est ad actum
47potandi propter eandem sanitatem ama
48tum. Horum actuum unus potest praecedere:
49alius sequi: similiter & causatio finis. Est
50tamen quaelibet causatio finis simulcum suo B19rb
51actu.

41 ¶ Per hoc dicitur, quod eausa fina
52lis dicitur prima causarum respectu esse
53ctus extra pro quanto mouet primo
54duratione agens ad productionem uo-
55litionis effectus extra tanquam esse-
56ctus prioris. Et deinde mouet ad pro-
57ductionem effectus extra: quaelibet ta-
58men motio finis est cum actione cau-
59sae efficientis: ut dictum est.

42 ¶ Ex isto
60tralitur notabile tertium, quod est illud:
61Ad hoc, quod causa finalis moueat agens:
62non requiritur quod ipsa habeat entita-
63tem extra in re: sed sufficit illam ha-
64bere in anima. Primum patet, quia ut di-
65ctum est: finem mouere agens ad agendum,
66est finem amari propter quod agens agit
67Ad hoc autem ut sic ametur: non opor-
68ter ipsum habere entitatem extra in re
69actu: quia non modo amamus res,
70quae actu sunt, sed etiam quae fuerunt,
71& quae futurae sunt: nam & existen-
72tiam reiamare possumus, quae nondum
73est. sicut Christi incarnatio a patri-
74bus amata est, & desiderata priusquam
75existeret. & sanitas desideratur prius-
76quam est: & propter eam sic amatam,
77& desideratam agens agit conficiendo
78potionem.

43 ¶ Secundum probatur: quia
79nisi cognoscatur finis non amatur. cum
80nihil incognitum amari possit. x. de trini-
81Cognitio autem finis, & esse eius est in
82anima.

44 ¶ Veruntamen licet non requiratur
83entitas realis finis ad hoc, ut moueat: non
84tamen mouet agens ad agendum, nisi secun-
85dum entitatem realem extra animam.
86Hoc patet. Tinis non amatur ab agenti
87secundum esse suum in anima, ut operetur
88aliquod agens propter hoc; Exempli
89causa. Non amat sanitatem secundum
90esse cognitum in anima, ut conficiat
91potionem, non enim ad hoc ordinat
92potionem, ut sanitas cognoscatur:
93quia sic cognosci potest fine potio-
94ne: sed amat, & uult sanitatem secun-
95dum esse reale extra animam, & ut illam
96acquirat realiter in corpore amat, &
97conficit potionem amaram.

45 ¶ Ex illo
98patet, quod ualde refert dicere: causam
99finalem secundum aliquam entitatem mo-
100uere agens ad agendum: & secundum ipsam B19va
1entitatem esse actu, ut moueat, ut sa-
2tis patet.

46 ¶ Et si diceres, quod non est
3realiter, non causat realiter, finis cau-
4sat realiter, ergo est realiter. Maior
5uidetur nota. Minor: quia finis cau-
6sat effectum realem, qui non produ-
7ceretur, nisi concurreret causa fina-
8lis.

47 ¶ Item sequitur bene, non est, igi-
9tur non est causa. Vltra. ergo non
10causat. Prima consequentia tenet
11ab est secundo adiacente: ad est ter
12tium adiacens negatiue. Secunda con-
13sequentia tenet a resoluente ad reso-
14lutam.

48 ¶ Ad illa dicitur negando ma-
15iorem argumenti. Nam causa finali:
16licet non existat realiter: tamen reali-
17ter causat: quia realiter aniatur: & pro-
18pter eam effectus realiter producitur.
19Sed haec est uera, quod non est reali-
20ter, nec amatur, illud non causat rea-
21liter.

49 ¶ Ad secundum negando pri-
22mam consequentiam. Non enim te-
23net in ampliatiuis. Causa autem &
24causat (prout includit causationem
25causae finalis) ampliat terminum im-
26portantem causam finalem ad praesen-
27& futurum.

50 ¶ His praemissis ponen-
28tur quaedam conclusiones quantum
29ad istum primum articulum pro maio-
30ri dictorum intellectu.

51 ¶ Prima. Pri-
31mus actus amoris, quo diligitur finis
32amor amicitiae: est causa efficiens se-
33cundi actus, quo diligo eundem fi-
34nem, & aliud obiectum propter fi-
35nem. Vt gratia exempli. Amor, quo
36diligo uitam meam absolute est causa
37efficiens amoris, quo diligo sanitatem
38propter uitam: & simuluitam, tanquam
39finem. Probatur: quia illud, quo
40posito, potest aliud poni: & ipso amo-
41to non potest poni aliud, est causa efsi-
42ciens. Sed posito primo amore, quo di-
43ligitur finis, absolute potest poni alius
44amor, quo diligitur aliud obiectum pro-
45pter talem finem cognitum, & dile
46ctum: & ipso non posito non potest
47poni talis secundus amor: quia ille se-
48cundus amor praerequirit primum ne-
49cessario. igitur primus amor est cau-
50sa efficiens respectu amoris secundi. B19vb
51Et sic dictum est de primo amore re-
52spectu secundi: ita consequenter dicen-
53dum est de secundo respectu tertij, si-
54proceditur ad ulteriora obiecta ad eun-
55dem finem ordinata, & ita consequen-
56ter usque ad primum effectum in exe-
57cutione productum: ita quod semper
58amor prior est causa efficiens amoris
59sequentis, ut actus uolendi sanitatem
60est causa efficiens actus uolendi potio-
61nem amaram propter sanitatem. Et
62ille actus est causa efficiens actus uo-
63lendi conficere herbas propter po-
64tionem. Et uoluntas conficiendi,
65causa efficiens uoluntatis colligendi
66herbas propter earum confectionem.
67Et similiter in isto processu si oc-
68currant aliqua alia nolita propter
69obiecta uolita, & iterum uolita pro-
70pter nolita, aut nolita propter no-
71lita, semper actus prior uoluntatis, si-
72ue amor, siue odium est causa efficiens
73actus sequentis uoluntatis eliciti pro-
74pter priorem. Et per hoc patet, quod in-
75tentio prioris effectus est causa effi-
76ciens intentionis effectus prioris: se-
77cus autem est in obiectis horum actuum.
78De quo sit ista.

52 ¶ Secunda conclu-
79sio. In effectibus, siue obiectis ad ex-
80tra ordinatis ad eundem finem, sem-
81per prior effectus, siue obiectum est
82causa efficiens posterioris usque ad ef-
83fectum ultimo productum: ut in casu,
84collectio herbarum est causa efficiens
85decoctionis: decoctio potionis: po-
86tio sanitatis. Probatur: quia in tali-
87ordine posterius essentialiter requirit
88prius: ergo prius est causa posterio-
89ris. Tenet consequentia: quia in on-
90ni ordine essentiali effectuum produ-
91ctorum, effectus prior est causa poste-
92rioris: ut nunc supponitur. Et non est
93causa materialis, formalis, uel finalis
94in proposito exemplo. Patet ergo
95efficiens.

53 ¶ Tertia conclusio. In
96effectibus ordinatis ad eundem fi-
97nem, semper effectus posterior est cau-
98sa finalis prioris. Primus uero effectus
99in illo ordine nullius est causa fina-
100lis. Patet conclusio, quia primus B20ra
1effectus producitur propter secun-
2dum amatum, ut collectio herbarum
3sit propter earum decoctionem, deco-
4ctio propter potionem, potio propter
5sanitatem. Secundum patet: quia cum
6primus effectus non habet se priorem,
7qui fieret propter ipsum; igitur ipse non
8est causa finalis alicuius.

54 ¶ Quarta con-
9clusio. Quilibet effectus posterior est
10causa finalis amoris, effectus praece-
11dentis in ipsum ordinati. Patet, quia
12sicut effectus prior est propter sequen-
13tem effectum, ita & uolitio effectus
14prioris est propter effectum posterio-
15rem.

55 ¶ Quinta conclusio. In actibus or-
16dinatis ad eundem finem opposito mo-
17do se habent causae efficientes, & cau-
18sae finales. Patet: quia in illo primo
19ordine, semper effectus posterior est
20causa finalis prioris, & effectus prior
21est causa efficiens posterioris: ut pa-
22ter ex conclusione quarta, & tertia
23statim positis.

56 ¶ Corollarium: quod cau-
24sae sunt sibiinuicem causae. Nam sani-
25tas est causa finalis potionis, & potio-
26est causa efficiens sanitatis. Verum hoc
27est in diuersis causarum generibus, quid
28in eodem genere est impossibile.

57 ¶ Sex

58
29¶ ta conclusio. Non omnis effectus ha-
30t. bet causam finalem a uoluntate crea-
31ta praestitutam. Illa probatur: quia ad
32hoc, ut finis habeat rationem causae fi-
33nalis: oportet agens eum praecognoscere
34& amare, & propter eum praecognitum.
35& amatum, aliquid efficere ad itra, uel ad
36extra. Causa autem naturalis efficiens:
37ut sic non agit per cognitionem, &
38uoluntatem: ergo in sua actione non
39praesupponit cuiuscunque cognitionem,
40uel amorem: ut patet de igne produ-
41cente ignem.

59 ¶ Septima conclusio-
42Non omnis effectus a uoluntate libe-
43re procedens, habet causam finalem a
44uoluntate creata praestituta. Patet illa con-
45clusio de prima uolitione finis: quae est
46amor amicitiae tantum: quo finis ama-
47tur propter se, non propter aliud in
48ipsum ordinatum. Nam effectus ha-
49bens causam finalem praesupponit co-
50gnitionem finis in agente: & eius amorem B20rb
51duplicem: ut dictum est in notabili. j. Pri-
52mus autem amor animae nullum amorem
53praesupponit: alioquin non esset pri-
54mus, ergo non habet causam finalem.
55Vnde generaliter prima cognitio finis
56& amor primus, quo agens creatum co-
57gnoscit, & amat finem: no habet causam
58finalem pstitutam ab eo, sed tantum a deo
59primo agente, diligente, & dirigente.
60Nunquam enim finis, est causa finalis
61amoris, quoipse amatur: sed est causa
62finalis obiecti alterius amoris: quo tale
63obiectum amatur propter finem: quid fre-
64quenter est effectus productus propter fi-
65nem. Est etiam causa finalis illius amoris
66concupiscentiae, quo talis effectus ama
67tur propter finem. Si uero obiectum,
68quod anmatur propter finem, non est
69effectus productus (utdum proximus
70amatur ab homine propter deum) tunc
71proximus, ut sic amatus non habet cau-
72sam finalem: sed amor proximi: quae
73productus est propter amorem dei: ha-
74bet causam finalem scilicet deum.

60 ¶ Quan-
75tum ad articulum secundum supponi-
76tur, quod de causa finali dupliciter loqui-
77possumus. Vno modo de ea, quam est prae-
78stituta ab ipso agente particulari: ut pa-
79ter ex dictis. Et isto modo causae me-
80re naturales non agunt propter finem:
81quia cum non cognoscunt (has enim
82intelligo per causas mere naturales) non
83praestituunt sibi finem, quem intendunt.
84Alio modo loquimur de causa finali,
85quae est praestituta, & intenta ab illo agen-
86te: uel ab agente superiore dirigente
87hanc in agendo. Quo praemisso po-
88nuntur conclusiones ad quaestionem
89responsiuae.

61 ¶ Conclusio prima: lo-
90quendo de causa finali primo modo,
91deus est causa finalis omnium effectuum
92a causis secundis productorum. Probatur:
93quia causae mere naturales agentes
94effectus non cognoscunt, nec amat deum,
95igitur non intendunt deum, tanquam cau-
96sam finalem suarum operationum. Con-
97sequentia tenet: quia ad hoc, quod aliqud
98sit finis primo mo oportet eum praeco-
99gnosci, & amari: & ppter ipsum, ut ama
100tum cam pticularem agere, ut patet ex B20va
1praemissis.

62 ¶ Scda conclusio. Deum esse
2causam finalem omnium effectuum non
3potest euidenter ratione naturali probari-
4Probatur: quia non potest probari ratione
5naturali, quod deus propter amoremsui pro
6ducat omnem effectum: tum quia non potest
7pbari, quod pducat extra se. Nec quod produ-
8cat effectum ad intra: quia illud falsumen:
9cum quicquid in deo est: deus est, & ae-
10ternum est. Nec potest hoc pbari de causis
11secundis non cognoscentibus: ut patet
12ex conclusione prima.

63 ¶ Tertia conclu-
13sio. Deum esse causam finalem omnium,
14certa fide est tenendum. Patet: quia
15deus operatur omnia in omnibus, &
16non irrationabiliter: ergo propter finem-
17Vel ergo propter finem, qui est ipse, uel
18propter finem alium ab ipso. Si primum:
19habetur propositum. Secundum dici-
20non potest: quia cum finis (saltem ultimus
21amatur amore amicitiae, quae est amor
22fruitiuus: deus frueretur alio a se, quad ex
23impossibile: ut declaratum est in j. dist.
24j. Item probatur conclusio auctorita-
25te scripturae. Prouer. xvj. Vniuersa pro-
26pter semet ipsum operatus est dius. &
27Rom. xj. Ex ipso, & per ipm: & in ipso
28sunt omnia. Ex ipso, tamquam primo effi-
29ciente. Per ipm tanquam perfectissimo
30exemplari. In ipso, tanquam in ultimo, &
31optimo fine. unde. Orige. super locum
32istum: quod dicitur in ipso, pfectio omnium,
33& finis designatur, Item Apocal. j. Ego-
34sum alpha, & o: principium, & finis:
35dicit diuns. Ad idem magister in textu¬

64
36¶ Quantum ad tertium articulum, du-
37bitatur primo contra illud quod dictum
38est in primo notabili; de amore con-
39cupiscentiae, & nolitione: quod praesuppo-
40nunt alios actus in uoluntate scilicet amor
41concupiscentiae amorem amicitiae, &
42omnis nolitio uolitionem: & ita neuter
43potest esse primus actus uoluntatis. Nam
44omne ostensum, & dictatum a ratione,
45ante omnem actum uoluntatis potest uolum
46tas uelle: sed ante omnem actum uolun-
47tatis, potest ratio apprehendere, & dictare,
48quod proximus diligendus est propter
49deum, ergo huic potest se uoluntas con-
50formare, & proximum propter deum dilige¬ B20vb
51re. Et hic actus erit primus actus uolun-
52tatis: & est amor concupiscentiae: ergo
53amor concupiscentiae non praesuppo-
54nit necessario alium actum uolunta
55tis, puta amorem amicitiae. Simili-
56ter non ratio potest dictare ante omnem
57actum uoluntatis, petamen esse odiendum pro
58pter deum: & tuc uoluntas conformando se-
59huic dictamini potest nolle peccatum:
60& si nolle erit primus actus.

65 ¶ Item ra-
61tio potest dictare aliquid absolute esse
62nolendum: & ita nolitio erit simplici-
63ter primus actus uoluntatis.

66 ¶ Ad hoc
64dubium respondetur post Ockam ubi
65supra, quod amor concupiscentiae, quae est
66amor cocupiscentiae tantum: ille praesup-
67ponit necessario amorem amicitiae. Pa-
68tet, quia talis causatur ab amore aniici-
69tiae. Nam diligere aliquid absolute, non
70est amor concupiscentiae: sed amici-
71tiae. Dilicere autem aliquid propter al-
72terum, est amor concupiscentiae. Hoc au-
73tem dilicere propter aliud: non po-
74test intelligi, nisi propter aliud uolitum,
75seu etiam nolitum eodem actu uel alio-
76Si eodem: non erit amor concupiscen-
77tiae tantum: quia terminatur ad duo obie-
78cta; Si alio habetur propositum, quod actum
79alium praesupponit. Suo modo de no-
80litione, quae est nolitio tantum. Conce-
81ditur ergo, quod primus actus uoluntatis
82potest esse amor concupiscentiae, quae si-
83mul est amor amicitiae: aut nolitio, quae
84simul est uolitio. Sed ille actus aequi-
85ualet duobus, ut dictum est. Sed ad
86hoc, quod additur, quod ratio potest di-
87ctare aliquid absolute esse nolendum an-
88te omnem actum uoluntatis &c. Con-
89cedunt quidam: & propter hoc dicunt
90quod etiam actus nolendi: tantum, potest sim
91pliciter esse primus.

67 ¶ Sed quia hoc ui-
92detur esse contra experientiam propriam,
93potest dici negando illud, quod ratio pos-
94set &c. Ratio: quia non potest intelle-
95ctus ostendere, uel dictare aliquid esse
96nolendum; nisi sub ratione mali. Neque uo-
97suntas potest aliquid odire, uel nolle
98actu positiuo: nisi ratione mali, ueri,
99uel apparentis. Cum autem ratio ma-
100li non est nisi apptehaensio alicuius, ut B21ra
1priuantis, uel impedientis bonum, seu
2repugnantis eidem (quia nihil est sim-
3pliciter, & essentialiter malum) non
4fertur uoluntas in illud obiectum: nisi-
5simulferatur in bonum, quod priuat:
6habebit igitur actum respectu boni:
7propter cuius priuationem obiectum
8ostensum apparet malum. Actum di-
9co, uel eundem: quo uult malum pro-
10pter boni priuationem ad utrumque ter-
11minatum. uel alium actum distinctum
12terminatum ad bonum tantum. Ita ui-
13Oi. detur probabiliter posse dici.

68 ¶ Secun-
14O do dubitatur contra hoc, quod dictum
15est in tertio notabili: quod causa finalis
16causat etiam, quando non est. Nam quid
17non est: nullius est causa. Probatur. Nam
18omis causa terminat dependentia sui cau-
19sati. nihil quod non est: terminat de-
20pendentiam causati: igitur nihil, quod
21non est est causa. Discursus est in came
22stres. Maior patet: quia omne causa-
23tum essentialiter dependet ad suam
24causam. Minor est manifesta, ut ui-
25detur: quia res realiter existens quan-
26tum ad suum esse reale non potest de-
27pendere a non ente:

69 ¶ Item tale non
28existens, aut causaret per realitatem
29propriam: & illam non habet, uel per-
30supplens uicem eius, scilicet amorem,
31quo amatur ab agente sed hoc non
32quia amor ille est causa efficiens illius,
33cuius finis amatus est causa finalis.

70
34¶ Ad illa dicendum, quod finis eo mo-
35do, quo finit, seu finaliter causat, ter-
36minat etiam dependentiam causati.
37Causat autem, quando non est in re:
38dum tamen amatur ab efficiente: & eo-
39dem modo terminat dependentiam sui-
40causati. Nam illa dependentia causati nihil
41aliud est, nisi causatum non potens esse non
42posita causa eo modo, quo causa. Et
43terminare dependentiam, est causam
44poni, eo modo, quo causat. Cum er-
45go finis amatur ab agente ita, quod popter
46ipsum producit effectum, finis causat fi-
47naliter eundem effectum, & positus est
48to modo, quo causat: & per hoc ter-
49minat dependentiam effectus causati:
50quia non esset effectus realiter, nisi finis B21rb
51amaretur. Potest autem amari non exi-
52stens: ergo potest & terminare dependem
53tiam non existens. Neganda igitur est
54minor rationis cum sua probatione.
55Ex illo sequitur, quod stat causatum esse
56realiter, & actualiter: & suam causam a
57qua dependet non esse. Secundo, quod cau-
58latum potest praecedere suam causam
59duratione: patet ex dictis.

71 ¶ Ad secun-
60dum dicitur, quod causat per realitatem
61propriam, quia per realitatem propriam
62amatur ab agente: nec impedit, quod illam
63non habet in actu, siue in re: sufficit, quod
64eam habeat in agentis uoluntate: hoc
65est, sufficit quod ametur ab agente. Et ue-
66rum est, quod assumitur, quod amor finis
67non est causa finalis: sed efficiens eius,
68cuius est causa. Et ideo non ualeret, si-
69quis dicere uellet: quod finis non existens
70non esset causa finalis effectus produ-
71cti: sed eius amor: qui uere est in agente:
72quia propterillum amorem non produ-
73citur effectus: sed propter finem ama-
74tum. Non est ergo amor finis causa fi-
75nalis: sed magis est causa efficiens.

72 ¶ Ter-
76tio dubitatur contra conclusionem. Nam
77naturali ratione probari potest, quod om-
78nis effectus habet causamfinalem: & non
79aliam, nisi deum. Antecedens pro pri-
80ma parte probatur. Tum quia, quod re-
81spondetur ad quaestionem propter quam
82causam sit effectus est causa finalis: sed
83de quolibet effectu sic quaeri potest, &
84apte responderi. Tum quia aliter salua-
85ri non potest, quare aliquis exit de po-
86tentia ad actum nouiter. Tum quia alias
87omnia agentia agerent a casu: quia non
88propter certum finem. Tum quia agen-
89tia naturalia agerent per determinata
90media: quae utique non determinantur
91nisi a fine. Tum quia alias in actione na
92turae esset error.

73 ¶ Ad illud dubium dici-
93tur: quod non potest sufficienter demon-
94strari per principia per se nota per ex-
95perientiam: quod agens de necessitate na-
96turae agat propter finem praestitutum
97a uoluntate: quia actio talis sine uaria-
98tione agentis, uel passi, uel concurren-
99tis ad actionem nunquam uariatur: sed
100semper uniformiter sequitur actio. Et B21va
1ideo non potest probari quod tale agens
2agat propter finem. Rationes uero ad
3ductae, & caeterae rationes philosophi-
4concludunt solum de agente, quod potest
5sine uariatione agentis concurrentis,
6& passi, & aliarum dispositionum ces-
7sare ab actione, peccare, & errare:
8& hoc solum potest agens liberum. Vn
9de ad primum diceret sequens rationem
10naturalem: quod illa quaestio non haberet
11locum in agentibus naturalibus; quia
12diceret, quod nulla esset quaestio. Propter
13quid ignis generatur: propter quid
14sol lucet, &c. sed solum in uoluntarijs
15habet locum. Vt quare illi pugnant,
16Respondetur, ut dominentur, In uolun-
17tarijs euidenter, & per experientiam
18probari potest, quod agens liberum agit
19propter finem: quia experimur, quod om-
20nibus alijs eodem modo se habetibus:
21nunc agit, nunc non agit, quia non amat
22finem: nec non aniat, seu intendit fine.
23Et ita agentia uoluntaria agunt pro-
24pter causam finalem, quandoque di-
25stinctam ab agente, quandoque non
26distinctam.

74 ¶ Per hoc ad secundum, quod
27agens naturale non exit de nouo de
28otio ad actum, nisi quia nunc amotum
29est agendi impedimentum per approxi-
30mationem passi, aut dispositionis re-
31quisitae, aut alterius huiusmodi.

75 ¶ Ad ter
32tium, quartum, & quintum dicitur, quod
33agens naturale ex natura sua determi-
34natur ad certum effectum, ita quod non
35potest causare oppositum; similiter
36ad certa media, similiter in naturali-
37actione error contingere non potest:
38quia semper necessario id efficitur:
39quod secundum dispositionem causa-
40rum concurrentium fieri potest. Et li-
41cet aliquando effectus producitur im-
42perfectus: aut cum dispositione di-
43sconuentenie speciei: hoc tamen non
44est ex errore agentis: sed ex impedimem
45to, uel defectu alicuius requifict
46ad agendum: ut in monstro.
47Semper autem agit de
48possibilibus natura,
49quod melius
50est.