1 B148va
1PRaecedente quaestione de
2speciebus contractuum men-
3tionem fecimus: nunc parum
4per loqui propono de aliqui-
5bus & communioribus specie
6bus in particulari: casus raro
7& occurrentes surda aure ex in-
8dustria praetereundo: quia ad theologum hoc non
9spectat: sed ad legistam qui strepitum forensem pro-
10lixius insequitur. Quare circa hanc materiam primo
11proponetur haec quaestio, quae erit huius quintaedecimae distin-
12ctionis quadragesima. Vtrum negociatio proprie
13dicta lucratiua sit licita. Signanter hic de negocia
14tione proprie dicta inquiritur: licet interdum laxa
15to vocabulo capiatur pro quocumque actu lucratiuo tem
16poralium: siue sit artificii: siue alterius saecularis ar
17tificii occupatio. & sic Romanus pontifex voca-
18bulo vtitur in rubrica. Ne clerici vel monachi se ne-
19gociis immisceant. Secundo modo capitur minus
20extense proquocum quod contractu, siue sit emptio / siue
21locatio / siue mutuum vsurarium. & sic capit Ioannes
22Chrysostomus super illo verbo Matth. xxi. Eiecit
23ementes & vendentes. vbi dicit. Super omnes mer
24catores maledictus est plus vsurarius. Mercator
25autem & negociator conuertuntur: eodem modo vo
26cabulis acceptis. Tertio modo proprie, vt in titu
27lo quaestionis potissimum capimus ( licet latius in se
28cunda conclusione vocabulo vtamur) pro solo eim
29ptionis & venditionis contractu. Dicitur in quaestio
30ne (lucratiua) vbi scilicet aliqua emuntur vt itera-
31to gratia lucri vendantur. nam si quis emat pro se &
32suis: licet ex inopinato postea vendat: talis negocia
33tio non dicitur lucratiua Quamuis etiam agricola frumen
34tis abundans illa vendat vt vinum & necessaria reli
35qua sibi emat: non dicitur tamen vsitato sermone mer
36cator siue negociator. Significationes autem vo
37cabulorum ex vsu praesupponere oportet. sicut cnim
38Aristoteles primo posteriorum descriptionem Sci
39re probat per hoc quod tam scientes quam non scientes sic
40vocabulo vtuntur: sic nos facere debemus.

2
41⁋ Explicata vocabuli significantia:
42superest ad quaestionis titulum respondere. Prima
43propositio siue conclusio est, negociatio redditui
44illicita tam ex parte obiecti quam circumstantiarum ad
45negociationem requisitarum. Primo ex parte ob
46lecti: vt si spirituale vel spirituali annexum venda
47tur. Hinc dicit Christus Matth. x. Gratis accepistis:
48gratis date. vel corporale non vendibile. exemplum de
49veneno de quo in ludorum materia mentionem B148vb
50fecimus: de armis Sarracenis non vendendis. vt
51dicitur de ludaeis: Sarrace. & eorum seruis: in va-
52riis capitibus. vbi Alexander tertius in concilio La
53teranensi. ca. Ita quorundam. sic ait. Ita quorundam
54animos occupauit saeua cupiditas: vt qui glorian-
55tur nomine christiano, Sarracenis arma, ferrum,
56& lignamina deferant galearum: & pares aut etiam
57superiores in malitia fiant illis: dum ad impugnam
58dos Christianos arma eis, & necessaria submini-
59strant. Et postea in. S. Tales igitur ab ecclesiastica
60communione praecisos & excommunicationi sub-
61liectos rerum suarum per principes catholicos &
62consules ciuitatum priuatione mulctari & capien
63tium fieri seruos censemus. Hoc idem patet per In
64nocentium Tertium in ca. Ad liberandam terram
65sanctam. Et illud est valde rationabile: quod scilicet
66in tali culpa contra rempubl cam christianam ho
67mo res suas perdat & efficiatur seruus capientis.
68Secundo ex parte circumstantiarum quas in. xvii.
69distinctione recitabimus. Ex circumstantia quis: vt
70si ille vendat cui negociatio est verita: quemadmo-
71dum est clericus vel monachus. Secundo negocia
72tio est illicita ex defectu circumstantiae quo. quia ven
73ditur in loco in quo vendi prohibetur. vt in capi
74Decet domum. de immunitate ecclesiae. libro sexto.
75vbi dicitur. Cessent in ecclesiis coemiteriisque earum
76negociationes & praecipue nundinarum aut fori
77cuiuscunque tumultus. Ex defectu circumstantiae
78quando: est venditio quae fit in tempore interdi-
79cto ab ecclesia: & quando vacandum est diuinis.
80De his duabus vide in. xxxvii. distin. iii. Ex par-
81te circumstantiae finalis: vt si homo velit merca-
82ri vt habeat opes ad male agendum in rei publi-
83cae vel priuatae perniciem. Negociatio etiam est il-
84licita per circumstantiam cui, ne scilicet vendatur
85cui est prohibitum vendere: vt Sarracenis arma:
86vel aliquid excommunicato cui communicare non
87licent. Quibus auxiliis, ne habeat socios vel famu
88los quos deceptores existimat vel existimare de-
89beret. Vltima circumstantia in proposito quomo-
90do. vt si negociando monopolium committat
91velut si quis propria auctoritate vel etiam aucto-
92ritate rescripti imperialis impetrati vel impetran-
93di, aut pragmaticae sanctionis contendat vt sibi
94soli liceat exercere negociationem in ciuitate. Pro
95septentrionalibus exemplum. Teberga ceruisiae
96faciendae dedita procurat facultatem principis vt
97sibi soli liceat vendere quartam tribus denariis:
98vbi alii duobus passim vendunt. Vel si plures ar-
99tifices inter se conueniant de vno determinato prae
100cio sub quod non vendant. Simile est si aliqui ar
101tifices inter se conuenirent vt determinatum pre-
102cium & non minus pro sua opera caperent in die.
103vel nullos suam artem raram docebunt nisi pro-
104prios filios vel charos. quae. C. de monopoliis re- B149ra
1probantur. Primo modo exercens monopolium
2debet propriis bonis expoliari & exilio perpetuo da-
3mnari. exercens aliis modis. xl. libris auri mulctari
4sed hae leges positiuae non obligant non subiectos vel
5non suscipientes.

3 ⁋ Secunda conclusio, negociatio la
6te accepta est reipublicae vtilis & necessaria & licita.
7probatur: quia non potest vnus solus omnibus artibus inten
8dere: multi namque in singulis fioruerunt: pauci vero
9in omnibus: nec omnia possumus omnes. pistoris enim ope-
10ra indiget faber: & econverso. & ita inter alios artifi
11ces. haec autem negociatio optime fit vendendo &
12emendo necessaria & non permutando: vt respublica
13duret: ita vt pistores pro tota ciuitate panem pinsant:
14calcifices pistoribus & reliquis de calceis prouideant.
15& sic de aliis artibus. sicut in corpore vero oculus
16pro se & aliis membris videt: stomachus pro se &
17aliis membris cibum assumptum decoquit.

4 ⁋ Ter-
18tia conclusio, negociatio proprie dicta est reipublicae
19vtilis & admodum necessaria, quod patet. Nam vnius
20regionis homines rebus alterius egent & econverso. Bri
21tanniae enim: Norpegiae: & septentrionialium reges & prin-
22cipes in suis terris vinum non habent: nec vites vllas:
23quare opus est aliquibus prudentibus qui ista pro vtili-
24tate reipublicae in has regiones afferant. Dicis. pos
25sunt bibere potum regionis suae quem natura eis mini
26strauit: & ita diu viuent vt vina habentes: & tam for-
27ti corpore & pulchro erunt quam nati in oris calidis: in
28quibus est vini copia. sic enim Mahumetani non bi-
29bunt vina: nec prouident sibi de potu / septentriona-
30lium more. Illud non sufficit: vt demus verum esse:
31quod in argumento assumitur: quia non potest corpus Chri
32sti in alio liquore quam in vino consecrari. Expedit etiam
33principibus & opulentis viris habere vina & alias
34multas merces quas in sua patria non habent. Sic
35enim mundum deus diuisit vt nullus sit in se diues:
36nisi solus deus: in cuius manu omnia sunt: nec si esset
37vnquam creatura: efficeretur deterior. secus autem est in ho
38minibus. nam si a subditis non colligeret pecuniam Fran
39cus: ex se nihil haberet. sic est de regibus omnibus
40aliis. & sicut clientes dominorum pecunia egent: sic
41famulorum seruitio domini. Vix autem regionem vllam
42dederis sic a sole remotam vel propinqua: quin ali-
43quo abundet vel aliquam praerogatiuam habeat qua
44alia vacat. nullus Issandia repertus est locus vlte-
45rior seu septentrionalior: nec in terrae nascentibus ste-
46rilior: & tamen regio nulla tanta piscium vbertate
47huic putatur aequalis. hinc quotannis Anglorum nu
48merosa nauium classis in aestate illam pro habendis
49piscibus reuisit: triticum & caetera insulae necessaria
50afferens. Dicis. sub polis plus est frigoris & per con-
51sequens plus profunditatis in mari: & in aquarum
52copia non est talis desiccatio qualis prope solem.
53vbi autem aqua est profundior: maior est piscium
54vbertas: & naturaliter euenit quod septentrie nales pi-
55scibus abundant. Quis precor haec ordinauit nisi B149rb
56gloriosus deus: vt qui his bonis scilicet tritico &
57vino carerent: piscibus eminentissime abundarentu
58& si prope solem nati: vini copiam fortissimi &
59plus prudentiae & subtilitatis in re militari habeant
60aliis tamen plus animi & fortiora corpora dedit
61deus: ita vt nullus sibi soli sufficiat. Quod scite in
62geniosissimus poeta in lumine naturali incedens
63primo Georgicorum notauit, inquiens. Hinc sege-
64tes: illinc veniunt felicius vuae. Arborei foetus ali
65bi atque iniussa virescunt Gramina, nonne vides cro-
66ceos vt Tmolus odores, India mittit ebur? mol-
67les sua thura sabaei? Et chalybes nudi ferrum: virosa
68quod Pontus Castorea: heliadum palmas Epiros
69equarun? Secundo probatur idem. si negociatio non
70esset licita: hoc esset ideo quia in ea multae fraudes /
71periuria / & similia peccata contingerent. sed haec non
72probant negociationem illicitam: quia in multis aliis ar
73tibus illa cotingunt: quae tamen sunt licitae & reipu-
74blicae necessariae: nec sunt vitia artis sed hominum.
75Haec est ratio Augustini super illo versu psal. lxx.
76Quoniam non cognoui negociationem. ex transsatio-
77ne. lxx. interpretum: inquiens. Ego mentior non ne-
78gocium. sicut si in via plana homo cadit: viae non est
79imputandum sed hominis imprudentiae. Vel etiam ne
80gociatio est licita quia negocians intendit lucrum: &
81hoc modo lucrum rationabile pro sui & suorum susten
82tatione desiderare potest: sicut alii artifices. Sed di
83cis. xiiii. q. iiii. c. Quicumque. dicitur contrarium. Illud ca.
84loquitur quando lucrum ex cupiditate fit.

5 ⁋ Quarta
85conclusio, actus negociandi cadens super obiectum
86debitum: circunstantiis requisitis circumamictus est li-
87citus. probatur: quia talis actus habet omnia requisita
88ad actum moraliter bonum: ergo est bonus: dummo
89do maneat latitudo iusti precii: de quo in solutio-
90ne. viii. argumenti dicetur. & non sit deceptio in substan-
91tia, quantitate, vel quaelitate. Exempla. vendendo orichal-
92cum pro auro: pinta Parisiensem pro pinta sancti Dio
93nysii: vel vlnam Britannicam pro vlna gallica: vel
94mensurando pannum per oram vbi est mos per
95medium metiendi: vel quando est humectatus extra
96hendo ipsum. quando enim est desiccatus, non est tan
97tae longitudinis. in his autem in praedicamento quanti-
98tatis peccatur. In qualitate vero immiscendo vino
99aquam. Sic ergo peccatur in praedicamento substantiae / quan
100titatis & qualitatis / & in praedicamento quando, venden-
101do in die festo. In praedicamento vbi / in loco prohibi
102to. In praedicamento situs / grana bona in orificio
103sacci ponendo: vel meliorem lanam in primo aspe-
104ctu vt de foresta: deteriorem inferius. In praedicamen
105to habitus / malam vestem pro bona dando. In
106praedicamento relationis: vt in praedicamento quan
107titatis exemplificauimus, vlnam paruam pro ma-
108gna vendendo. In praedicamento actionis vt si sit
109prohibitus negociari: quemadmodum est clericus: &
110religiosus. de quibus quaestione sequenti in vna B149va
1dubitatione dicetur. In praedicamento passionis
2cum iudex iniquos contractus patitur: & a negocia
3toribus inique corrumpitur.

6
4⁋ Contra hanc conclusionem aroui-
5tur. sortes mercator de eodem panno vendit vni
6vlnam duobus francis cum turono: alteri duobus cum
7vno duodeno: tertio duobus cum duobus duode-
8nis. & quod quilibet istorum actuum sit licitus, proba-
9tur sic. quilibet eorum cadit super obiectum debitum:
10& nulla circumstantia requisita deest prout supponi
11tur: & a prudentibus mercatoribus quodlibet isto
12rum preciorum reputatur iustum pro hac merce. sed
13quod iniuste vendat patet. pannus aequiualet soli vni
14ulorum preciorum: ponamus / precio medio: ergo ven
15dendo in alio precio est deceptio / vel ex parte emen
16tis vel ex parte vendentis.

7 ⁋ Respondetur. beatus
17Tho. prima secundae quaestio. lxii. &. lxiiii. ar. ii. tenet
18quod medium in iustitia est medium rei. quod non placet
19plus quam in temperantia vel in aliis virtutibus. Pro-
20pterea aliter respondendum censeo: negando qui
21vnum illorum preciorum merci adaequate aequiualeat.
22nam latitudo precii vt in solutione cuiusdam argu
23menti primae quaestionis de vsura dictum est: nullo
24modo est impartibilis. sed varii prudentes merca
25tores collecti: omnibus hincinde consideratis dicunt
26vlnam istius panni vt minimum valere duos francos
27cum turono. et sic vendendo potest mercator viuere: se
28seruando indemnem: & aliquid lucrari: & si minoris vendat
29perdit. hoc est sic vendendo non potest viuere. si vendat
30idraginta duodenis & vno etiam bene vendit: & il-
31iud est precium mediocre. fauorabile autem precium ex
32parte emptoris est inter. xl. &. xli. duodenos. hoc est
33cum fractione turonorum inter duos francos & vnum
34duodenum vltra. Vel dicere potes. quod a duobus francis
35ad. viii. turonos inclusiue / est precium fauorabile: &
36tota latitudo supra ad. xli. duodenos cum quatuor
37turonis inclusiue, est latitudo precii mediocris. &
38tota latitudo superior ad duos duodenos inclusi-
39ue super duos francos, est latitudo precii extremi &
40rigorosi.

8 ⁋ Sed contra hoc arguitur. ex isto sequi
41tur quod vltima circumstantia recitata in fine conclusio
42nis primae de monopolio sit nullius momenti: scili-
43cet quod ipsum committitur si mercatores inter se con
44ueniant vt vnus liber( gratia exempli biblia de no-
45uo impressa, non vendatur minoris duobus fran-
46cis. & ponatur quod duo franci sint extremum inclusi-
47ue precii rigorosi. Tunc sic. isti mercatores licite
48vendunt vni / precio. xl. & eadem ratione secundo / ter
49tio / quarto / & omnibus superuenientibus: quia semper sunt
50in latitudine iusti precii: ergo contra nullum peccant:
51nec contra rempublicam: quia dato opposito: sequi-
52tur quod aliquis iuste agendo male agat: ergo pos-
53sunt inter se pacisci quod non minoris vendent.

9 ⁋ Re
54spondetur concedendo quod iuste vendunt: licet ri- B149vb
55gorose. sed nego quod possunt inter se pacisci, quen-
56admodum mutuator potest dono aliquid a mu-
57tuatario capere: sed non pacisci de illo capiendo.
58ltem distinctione. xxxviii. dicetur quod quamuis licitum sit
59non profiteri religionem: homo tamen nopotest fixe
60super hoc pacisci. Nam ex ista conuentione sequitur quod in-
61libera ciuitate vel regno homines ad quadam ser
62uitutem precii redigentur: & quod non licebit facere ho-
63mini quod libebit. licet. n. homo non cogatur libe
64raliter aliquid dare: turpe tamen est super hoc pa-
65ctionem facere ne aliquid liberaliter detur. secundum
66illud quod Prouerbiorum tertio scribitur. Noli prohi-
67bere benefacere eum qui potest: sed si vales ipse
68benefac. & Aristo. ii. Politicorum politiam Socra-
69tis communem in hoc reprobat vna ratione inter
70caeteras quia tollitur liberalitas. In proposito igitur
71mercatores lucrando possunt minoris vendere ma
72nendo in latitudine iusti precii: quia stat quod occur-
73rat aliquis cui gratia facienda est. Ex isto sequitur
74quod si bibliopola faciens imprimi libros, eos ven-
75dendo omnes maneat in eodem precio mathema
76tico etiam iuste: non potest cum sociis de hoc pacisoi.

10
77⁋ Secundo arguitur, negociator ne-
78gociando intendit lucrum: sed hoc est illicitum. er
79go. Fortassis dices, non est inconueniens: quia illud
80lucrum in aliquem finem vlteriorem est referibile: & hoc
81est licitum. Contra. vel est status in lucro: id est po
82test velle, negociando habere centum & non vltra:
83vel mille & non vltra. vel myriada seu milionem
84vt dicunt, & non vltra: si ponat statum: ergo volen
85do amplius lucrari mercando peccat: cum per te non
86possit habere vltra. si sic: potest semper velle aliquid
87vltra negociando lucrari. Contra. hoc surgit a cu
88piditate: & ex radice infecta oritur: scilicet ex oculo-
89rum concupiscentia.

11 ⁋ Respondetur sicut inter arguendum
90dictum est: homo potest lucrum intendere pro susten
91tatione sui & familiae suae. nam parentes debent thesauri-
92tare filiis. ii. ad Corith. xii. & primae ad Timoth v.
93Si quis suorum & maxine domesticorum curam non habet
94fidem negauit: & est infideli deterior. vel est vt succur-
95rat aliis in piis causis. ad Ephe. iiii. Laboret homo ma-
96nibus suis quod bonum est vt habeat vnde tribuat
97necessitatem patienti. & stat quod aliam artem non no
98uit quam negociationem. Et ad obiectionem in qua
99est modus argumenti, dico quod non est status in ac-
100quisitione bonorum fortunae: quia dato quocunque nu
101mero quem sortes licite potest habere negoctando
102puta mille gratia exempli: lucrando vltra illud nul-
103lo pacto video quod peccet: quemadmodum dono
104potest vltra illum numerum significatum cape-
105re: vel potest ei accedere aliquid per haereditatem:
106per cognatorum vel agnatorum mortem: quod etiam potest
107accipere. sed imprudentis est nimis ardenter circa
108haec caduca bona insudare. B150ra

12
1⁋ Tertio arguitur. sortes habens vnum
2equum monoculum etiam vitio occulto laborantem
3quem est venditurus, non tenetur illud vitium em-
4ptori detegere: alioquin non bene venderet: quemad
5modum Marcus Tullius. iii. Officiorum allega
6ex Diogenis Babylonii persona, inquiens. Quid
7vero stultius quam venditorem eius rei quam ven-
8dit vitia natrare? Quid autem tam absurdum qua
9si domini iussu ita praeco praedicet: domum pestin
10lentem vendo? Licitum erit ergo venditori se te-
11nere indemnem. forte etiam emit equum ita care / &
12in eo emendo fallebatur. Quia si concedas: occurrit
13Ambrosius in libro de officiis dicens. In contracti-
14bus vitia eorum qui veneunt prodi iubentur. at nisi
15intimauerit venditor quamuis in ius emptoris transie
16rit doli actione euacuantur. Item sic circumuenitur proxi
17mus. contra apostolum dicentem primae ad Thessa.
18iiii. Neque quis supergrediatur neque circumueniat in
19negocio fratrem suum: quoniam vindex est dominus de
20his omnibus.

13 ⁋ Respondetur. si dolus est patens & ve
21rosimile est venditori quod hoc non fugit emptorem:
22non tenetur illud vitium emptori detegere. cu enim pu
23tet alium hoc scire: inaniter illud ei aperiret. Si vero
24eum existimat nescire: est eadem difficultas ac si
25defectus esset occultus: quia emptori est occultus:
26vel talis putatus. Et tunc distinguo. vel putat em
27ptorem mercem non empturum si cognosceret vitium:
28& sic tenetur illud vitium alteri detegere: alioquin
29fratrem circunuveniret: & fratri faceret quod sibi non vel-
30let fieri. Nihil est quod assumitur in argumento: tenet
31se indemnem & fallebatur ab alio. quia si aliquis in
32iuste te laesit vel dedit tibi malum scutum: peccas in-
33iuste me laedendo & dando mihi illud loco boni
34scuti. Verbi gratia. Video sortem de Treuidalia equum
35impigrum emere volentem vt hostem ocyssime
36inuadat vel impigre aufugiat quando oportet. isi
37equus meus non sit talis: teneor ei vitium illuc
38aperire. nam alioquin non erat empturus. sic enim do-
39lus dedit causam contractui. Vel video quod iste est
40mercem meam empturus & vitium aliquod seu aliquem
41defectum occultum mea merx habet: si crederem
42quod iste nimis diminueret de precio vitium occul-
43tum cognoscens: non teneor ei illud vitium aperite
44dum tamen diminuo secundum exigentiam defectus.
45fortassis enim paulominus valet equus ille. dolui
46hic incidit in contractu: vel magis proprie occultatio
47rei quam non teneor ei dicere: quia aliud est tacere verum
48aliud ostendere falsum verbo vel facto. Declaro
49exemplo. si tollam pilos albos ab equo meo ni-
50gro vt occultem annos quos habet: & videam quod
51equus non est ei minus vtilis: vel aeque antiquus
52ac apparet cum illis pilis: non pecco sed meae indemni-
53tati cosulo. secus est si facerem eum deglutire anguil-
54lam: vel tollerem illud ab equorum dentibus quo co- B150rb
55gnoscitur eorum aetas eo fine vt appareat iuuenis.
56Sicut in simili mulier adhibet paniculum cicatri-
57ci frontis vt eam occultet sine peccato, peccat tamen
58simulando & mentiendo signo si faciat hoc vt pul
59chrior videatur: hoc enim est mentiri per signum. Ex isto
60patet quod iniquum est dicere. iste equus tali vitio la
61borat patenti si indagaueris: & oculus tuus est ti-
62bi mercator: & ego vendo tibi illum equum ac si
63illud vitium non haberet, quod supponimus multum
64nocere bonitati equi. Et huius sententiae fuit Anti-
65pater discipulus Diogenis Babylonii. In qua re He
66catonem Panaetii discipulum carpit M. Tullius. Ex his
67patet quod non sufficit venditori dicere. do tibi rem sicu-
68ti est: explora diligenter qualis sit. Secundo sequitur.
69quod debeo ei nude veritatem detegere quando dolus dat
70causam contractui: & non amphibologice. immo hoc
71est caute occultare. Patet exemplariter de equo omnes
72indifferenter mordente: quem dico nimis comede-
73re. tu dicis illud esse bonum: & quod sit vorax comestor
74foeni & auenae. vel addo quatuor vel. v. vitia quo-
75rum aliqua emptor viderit falsa. & dico ei vitium etiam
76occultum: sed per multa falsa eum circumuenio. Aliud
77exemplum. habeo equum optime plasmatum: paruo ca
78pite / longo collo / colore vuae rubrae: habentem stellam
79albam in fronte / vel habentem pedem remotiorem extremum
80album: claudicat tamen cum friget / vel in terra dura vt in pla
81tea: sed non cum est calefactus. Recito mercatori quod heb
82caput male plasmatum: est male coloratus & sic de aliis
83indiciis patentibus malorum equorum: addens, & clau-
84dicat. cum dico ei multa falsa patentia: existimat me
85irrisorie loqui: & sic eum circunuvenio

14
86⁋ Quarto arguitur. vlnam panni scu
87tum valentem Parisiis aestimant tibi duobus scutis:
88& non est dicendum quod omnes sic peccent rem in duplo
89precio aestimantes. Si dicas. est consuetudo sic aesti-
90mandi. si enim verum precium primo verbo propone-
91retur non reperirent emptore. dicunt autem dabis si pla-
92ceat duo scuta cum dimidio vel simile: & non dicunt
93quod valet duo scuta.

15 ⁋ Respondeo. male agunt sio
94facientes: nec sic se elongant a vero precio nisi quate
95nus incautum mercatorem circunueniant. etiam ad locum
96tenebrosum antequam pannum tibi vendant te addu-
97cent: certe non modo vt occultent verum quod tenentur
98dicere: sed vt fallant. In aliquibus tamen locis Fran-
99ciae prima fronte precio appropinquabunt: immo
100intrabunt latitudinem iusti precii & stati. quales.
101duos bibliopolas in vendendis libris parisiis no-
102uimus. Non sufficit dicere. si tales prima fron e
103vltra pontes rem estimarent in latitudine iusti pre
104cii: non venderent. Immo si dicerent primo verbo
105suam consuetudinem esse talem: & dicerent empto-
106ri: accede alios: & si non melius feceris redeas, ante
107duos menses essent cogniti ab omnibus: & plus ab
108eis emeretur quam abialiis. B150va

16
1⁋ Quinto arguitur. diues dat paupe-
2ri institori pro re circumforanea duos duodenos va-
3lente: quinque duodenos: ergo sic vendens peccat cum
4sit extra latitudinem iusti precii.

17 ⁋ Respondetur. di-
5ues dono dat vltra precium vt alter animetur ad labo
6randum: & non torpeat ocio vel mendicet. & si hoc co
7stet venditori probabiliter: non peccat: dummodo venditor
8consentiat in donationem: & partem vnam pecuniae tamquam do
9nationem accipiat: aliam vero loco precii. sed si no con-
10sentiat in donationem, sed vult totu accipere tamquam praecium
11rei venditae: cum illic sit excessus: ipsum restituere tenetur.

18
12⁋ Sexto arguitur. paruus excessus a
13latitudine medii non est peccatum. tum ob ignorantiam:
14tum quod Arist. ii. Ethicorum. vt Martinus. qui. vi. de tempe
15rantia eum introducit, dicat quod non quilibet excessus a
16medio vitium facit. Sed dico quod Arist. hoc non ha-
17bet secundi Ethicorum. vltimo. sed sic dicit. Nos eos qui
18deficiunt interdum laudamus & mites dicimus esse
19infensos appellamus viriles. Immediate sequitur.
20verum qui parum a peccato exorbitat non carpitur: siue ad
21exumperationem siue ad defectionem se fiectat: qui vero
22multum, vituperatur. & sequitur causa, non enim latet. faci
23le autem non est excipere ratione quosque: & ad quantum a
24recto quisquam egressus / carpendus est. volens dicere.
25non esse facile reperire medium, quod dico expresse ha-
26bet Arist. iiii. Ethicorum. v. in fine. Ecce verba Argy
27ropyli. Exuperationes autem defectionesque vitupi
28randas: atque si parum distent a medio leuiter: si plus, ma-
29gis: si nimium, vehementer esse carpendas. Si conside,
30rasset Martinus Aristi. in his locis: non ita censuisset.
31Propter laudari enim non sequitur quin actus sit vitio
32sus, quemadmodum est modus loquendi apud aliquos
33Parisiis in fine prandii: dicere patremfamilias vel fa-
34cientem conuiuium prodigum fuisse: ex quo sequitur
35quod vitiose agit: tamen quantum ad reputationem homi
36nu no carpitur. Sed ad formam argumenti dico quod
37medium morale ex rudibus est mensurandum: &
38ignorantia inuincibilis actum voluntatis metitu
39ad hoc vt actus voluntatis sit bonus. vt quando inuinci-
40biliter putatur quod sortes non comedet vltra illud quod
41sibi sufficit: quis in rei veritate plus comedat, vo
42litio taliter comedendi est actus bonus quia ab igno
43rantia inuincibili regulatus. & hoc sufficit ad me-
44dium morale licet non ad medium physicum. hoc est si
45physicus adesset qui coplexionem & cibum assum-
46ptum cognosceret: iudicaret comedentem esse ex-
47tra medium. & potest esse quod infirmitas sequens ex
48lla comestione eum arguat medium physicum
49transcendisse: sed illius medii excessus sequens non
50arguitur actum praeteritum fuisse malum. Sed pun-
51ctum argumenti est de medio cognito. de quo d
52co / quencunque excessum quam tuncunque paruum esse
53peccatum in temperantia & etiam in contractu. Sed
54pro regula seruetur: quando excessus non est nota- B150vb
55bilis, est peccatum veniale: si notabilis fuerit, est mor
56talis noxa: nisi ementes & vendentes a consuetu-
57dine habeant aliquid sibi inuicem velle de paruc
58excessu remittere & donare vltra totam illam lati
59tudinem signatam

19
60⁋ Septimo arguitur. licet mercatori
61capere aliquid ratione interesse. vt secunda, qui. de
62vsura diximus. mercator ergo vendat vni pan-
63num pro tunica in prompta pecunia decem scu
64tis precio extremo seu rigidissimo. alteri det dimi
65dii anni dilationem vendendo ei de eodem pan-
66no tunicam tantae quantitatis: et ponatur pati inter
67esse ratione lucri cessantis / vnius scuti iacturam.
68tunc sic. sortes mercator Platoni vendens tunicam
69vndecim scutis / transcendit totam latitudinem iu
70sti precii: & tamen non peccat sic vendendo.

20 ⁋ Re
71spondetur concedendo quod nullo pacto peccat supa
72positis illic dictis: quia non capit illud vndecimum
73scutum ratione venditionis: sed ratione lucri cessantis.
74vel sic: & non est discrimen in sententia. decem scuta
75sunt precium extremum inclusiue totius latitudinis
76precii si pecunia detur in proptu. Et quia istud repu
77to tanquam corollarium sequens ex dictis illic: qui op-
78positum istius cum illic concessis admittit: acies in se opi
79positas molitur, nec opus est aliorum obiectionibus
80respondere. Sed contra istud arguitur. si procedas se
81cundum dicta illic: sequitur quod si iudicem me habitu
82rum lites in foro contentioso contra emptorem quia est
83malus solutor: possim vltra interesse augere precium
84secundum aestimationem expendendorum in lite. Re-
85spondetur concedendo dummodo venditor sit illius pro
86positi: quod si alter soluat in termino prefixo restituel
87ei totum quod capiebatur super interesse. & si non soluat: te
88nebitur illud incrementum super interesse si ita sit in
89rei veritate quod tantum expenda: vel si dimidium incre
90menti expedam: reliquum restituere cogetur. Contra hoc
91arguitur. diximus in materia de vsuris quaestione pri-
92ma quod homo ratione poenae potest capere lucrum vltra
93interesse: quia afficitur multum suae pecuniae. & quia
94torquetur in carentia eius: ratione illius poenae po-
95test aliquid accipere. ergo si mercator iste in rei ve
96ritate mallet carere isto timore quem habet de so-
97lutione, & poena quam iudicat se habiturum. pro con-
98sequenda solutione ab isto: quam habere summam quam
99ponit super interesse, posset licite illud capere Re
100spondetur, nescirem indubie talem damnare: sem
101per suppono circumstantias quas in quaestione se-
102cunda de vsuris posui: & maneant istae duae theo-
103ricae tamquam principia: scilicet de vero interesse: & quod mal
104let vel ita libenter vellet tenere suam pecuniam quam
105sic negociari & caueat a laceratione suae famae.

21 ⁋ Ex
106quibus patet quod mercator in principio anni omnem
107lanam a domino ouium emens dans ei pecuniam per an-
108num ante tempus potest minoris emere lanam qui si eam B151ra
1in promptu haberet ratione interesse quod patitur
2Fodem modo de frumento emendo. Et sit anale
3gia. si emerem decem arpenta terrae a sorte quae con-
4cedam ei pro suam vita, vel pro duobus annis: mi-
5nus dabo quam si haberem illa arpenta in promptu:
6quorum fructus statim colligerem.

22 ⁋ Praeterea patet:
7quod si paulus teneatur dare petro in fine vnius an-
8ni centum florenos: petrus indigens prompta pe-
9cunia lapso vno mense petat a paulo. xcv. & re
10mittat ei. v. si paulus velit sibi quinque remitti ratio
11ne veri interesse: & in rei veritate si no esset partin
12ad succurrendum: non vellet nunc dare pecuniam
13in proptu: nullo modo est peccatum nec vsuta. &
14omnes qui tenent fundamenta quae puto vera: in
15hoc conveniunt: licet quidam verba solum vltra
16alios multiplicans super hoc tres modos recitet: et
17sanctum Thomam impugnet contra eius mentem.
18omnes enim hoc volunt. Fodem modo Petrus licite
19potest vendere ius emendi illos centum florenos
20Ioanni: vel dare loanni ius habendi & capiendi il-
21los centum aureos: & Ioannes licite cum ipso conveni
22re: etiam supposito quod se habeat sicut paulus. Et li-
23cet ille quatuor opiniones super hoc prolixe reci
24tet: nulla est alia difficultas. omnes enim opiniones
25volunt idem dicere si recte intelligantur.

23 ⁋ Vlte-
26rius ex istis fundamentis sequitur quod si venditor
27inducat emptorem ad merces suas emendas qui non
28vult eas emere: sed venditor offert ei merces in tam
29competenti & vili precio vt emptor aduertat: &
30diminutio precii tantum alliciat ad emendum quantum
31suadet nolitio ad resiliendum a contractu: sic vt
32mallet non emere quam emere vel ita libenter non eme-
33re in conscientia sua: potest dare illud precium di
34minutum: puta quod multi diminutum reputarent: &
35hoc si venditorem prudentem mercatorem iudicet:
36quia si sit prudens & non pressus necessitate / quod super
37pono) potest emptor licite iudicare venditorem ha-
38bere motiuum rationabile quare velit ita vende-
39re: vt pote vult eius amicitia inire & dare ei aliquid
40dono: modo licitum est capere donum. fortasse iniu-
41ste habet aliquid ab emptore: vel ab his quibus eim
42ptor succedit in haereditate

24
43⁋ Octauo arguitur. licet decipere
44in emendo & vendendo ad dimidium iusti preci
45vsque. probatur: quia iura non dant remedium nisi
46sit deceptio vltra dimidium iusti precii. vt patet. C
47de rescin. ven. l. ii. & de empt. & vendi. Cum dile
48cti.

25 ⁋ Respondetur. in foro conscientiae peccat ven
49dens vltra latitudinem iusti precii cognita talem: pa
50riter & sic emens. secludo exceptiones de quibus
51in argumentis & in praecedentibus loquuti sumus
52etiam omnia illa reputata licita ad latitudinem iusti preci
53reducuntur: siue sit deceptio vltra medietate iust
54precii siue non, quod probatur: quia iustitia commutatiua B151rb
55extrema commutationis requirit aequalia: puta quod vel
56rum precium non excedat merx nec cotra: & semper intel
57ligo de tota latitudine. sed si mercem excedat pre-
58cium aut contra: non seruatur haec aequalitas. & istud per
59spicuum est secundum doctrinam Aristo. v. Ethicorum. Si
60vnus habet de lucro in fine contractus: & alter de
61damno: oportet resecare lucrum vnius & addere da
62mno alterius quousque redeant ad aequalitatem. sicut
63perbelle exemplificat de duabus lineis inaequalibus
64maiore & minore: oportet enim tollere excessum a
65maiore & minori addere: & sic facere eas aequales.
66Verbi gratia. Si ego emendo abs te librum circunuenior
67in decem vltra latitudinem iusti precii: in lumine natu
68rali diceret Arist. cum tu sis ditior in fine contractus
69per decem: & ego pauperior per decem: abs te tollere
70oportebit illa decem tanquam excessum: & mihi addere
71& sic remanebimus aequales. alioquin tu detines
72alienum. vnde Autgu. xiii. de trioate. c. iii. Scio hominem cum
73oblatus fuisset ei codex: preciique eius ignarum: & cum
74venditorem cerneret exiguum petere: iustum precium quod
75multo amplius erat inopinati venditori dedit. Ima
76ginor quod de seipso loquebatur. ergo: vult dicere quid
77venditio & emptio debent consistere in quadam aequa
78litate ita vt merces tantum valeant quantum precium. Vl-
79terius. emptio & venditio sunt instituta pro communi vtili-
80tate tam ementis quam vendentis. modo quando precium ex-
81cedens valorem per venditorem exigitur: non seruatur vtri
82usque partis vtilitas.

26 ⁋ Ex isto patet quod alium deci-
83piens scienter vltra latitudinem iusti precii non acqui
84rit lucri dominium: sed ipsum tenetur restituere vero
85dmino. qui nec formaliter nec virtualiter in tale lu-
86crum cosensit.

27 ⁋ Secundo sequitur. quod si ignorantia affe
87ctata lucrum acquirit, tenetur illud restituere. patet, quia
88ignorantia vincibilis neminem excusat: & per conse-
89quens nec affectata.

28 ⁋ Tertio sequitur. si venditor &
90emptor ex ignorantia inuincibili totam latitudinem iu
91sti precii transcendant: cum constabit venditori, posteri
92tenebitur totum lucrum restituere. lucrum voco excessum
93totalem iusti precii. Non valet quod aliqui dicunt: quod non te-
94netur restituere nisi alius petierit: vt de restitutione qua
95drupli in furto manifesto. quia non est simile: illud ei
96est vnum pure positiuum humanum cui homo tenetur pare-
97re solum si alter pro restitutione institerit. Et simile ha
98betur in distin. xxxviii. huius de religioso alicui
99statuto regulae contraueniente: qui tenetur suscipere
100poenam si a superioribus inferatur / & non aliter. modo
101tenere lucrum vltra totam latitudinem iusti preci i est con
102tra aequitatem naturalem.

29 ⁋ lstis dictis respondeo ad
103formam argumenti negando quod liceat in foro conscie
104tiae decipere ad dimidium iusti precii. sed bene ve-
105rum est quod in foro exteriore non dabitur actio si ci-
106tra dimidium iusti precii fuerit deceptio. aliam autem
107deceptionem minorem permittit lex simplicis toleran-
108tiae permissione: & quidem rationabiliter. quia si in quali
109bet deceptione daretur actio decepto: essent mul- B151va
1ti processus inutiles reipublicae: & oporteret merca-
2tores multos ciere ad cognoscendam totam latitudi
3nem iusti precii: cum forte deceptio esset parui fa
4cienda. & creberrime istud contingeret: ac iudex &
5contrahentes & multi alii essent his nugis plerumque
6inutilibus inuoluti: quod reipublicae non expedit: opor
7tet enim talia parua errata punitioni dei atque con-
8scientiis hominium relinquere. Sed in foro conscientiae
9tales deceptores non debet absoluere confessor: sed
10debet eis veritatem detegere: quamuis exterior iudex
11eos toleret, nec hoc est mirandum. sicut plerique pru
12dentes confessores & deum timentes plerosque be-
13neficiorum plurales nolunt absoluere: immo nec in con
14fessione audire: nisi aliqua illorum relinquant quae com
15tra aequitatem tenent: & tamen in foro exteriore nemo ac-
16cusat eos. Pari forma officialis compellit sortem in
17casu matrimoniali adhaerere Bertae per probata in foro
18contentioso: & eum excommunicat nisi id fecerit: & tamen
19confessor circumspectus consulit oppositum in foro se-
20creto. Sed dicis: multi ergo mercatores sunt in per
21iculo damnationis. Respondeo: nulli dubium est. Nan
22Eccle. xxvi. scribitur. Duae species difficiles & pericu
23losae mihi apparuerunt: difficile exuitur negocians a
24negligentia: & non iustificabitur caupo a peccatis la
25biorum. & Leo papa, vt citatur de poenitentia dist. v. c.
26Qualitas. Difficile est ( inquit) inter ementis venden-
27tisque commercium non interuenire peccatum. Et ratio est:
28quia negociatio plurimum mentem saecularibus rebus apu
29plicat: & per consequens a spiritualibus retrahit. quando
30enim mens multum immergitur circa vnum obiectum:
31ab aliis distrahitur propterea dicit Apostolus: Nemo
32militans deo implicat se negociis saecularibus. secundae
33ad Timoth. ii. & tota rubrica Ne clerici vel mo
34nachi negociis se immisceant: dissuadet haec officia
35saecularia. Hoc non obstante homo prudens potest:
36ab his peccatis cauere quae negociando contingunt: ci
37non discedere a latitudine iust in praecii: abstinere a men-
38daciis / ac periuriis / & huiusmodi. Sed dicis. tantum
39valet res quanti vendi potest. Similiter quilibet est
40arbiter & moderator rei suae. C. Mandati. l. In re man
41data. Respondetur. hoc possumus quod de iure possu
42mus. si capias illud dictum vt iacet: possem capere
43vltra dimidium iusti precii. Ad aliud dicitur quod lex
44habet secum glossam annexam. Debet esse mode
45rator. hoc est tenere latitudinem & moderationem iu-
46sti precii.

30 ⁋ Sed vt cognoscas quando datur actio
47in foro exteriore: capiatur tota latitudo iusti praecii, &
48ponatur a sedecim inclusiue ad. xviii. si quis fallatur in
49viii. vel nouem duodenis / septem / sex / vel quinque: non
50decipitur vltra dimidium iusti precii. & sic in foro con
51tradictorio non competit ei actio. sed si in nouem duo-
52denis cum vno turono vel aliqua pecunia maio
53re deceptus fuerit: competit ei actio: quia tunc est de-
54ceptus vltra dimidium iusti precii. Nec capitur hic
55medium mathematicum sed medium morale. Sed B151vb
56vt videas cui dabitur electio rescindendi contra
57ctum quando est deceptio vltra dimidium iusti
58precii: vide si vendens decipiatur vltra dimidium
59iusti precii: & tunc agere potest vt res sibi restitua
60tur vel suppleatur precium: & in hoc est electio
61emptoris. hoc patet de emp. & vendi. c. Cum causa.
62venditio tamen tenet. c. Cum dilecti. in eadem rubri
63ca. Opposito modo quando res emitur minus de
64midio iusti precii per locum a contrario sensu.
65Tamen si Plato dixisset ab initio. scio hanc rem
66non valere vltra decem: & do tibi libere sex vltra
67iustum precium: talis contractus non esset rescindi
68dus: cum sit hic donum iunctum emptioni & ven
69ditioni. Oportet etiam considerare tempus quandi
70res vendebatur. nam arpentum terrae nunc valens
71xx. in diebus None, & Abrahae vix valuisset vnum.
72Et istud est rationabile: cum dolus non dedit cau-
73sam contractui: sed vterque volebat contrahere sim
74pliciter: hic vendere: ille emere. ergo rationabile est
75quod principalis contractus maneat: & suppleatur iui
76stum precium. nam vtile per inutile non debet vitia-
77ri.

31 ⁋ Ecce quid est negociatio: & quot modis acci
78pitur: & quod ad hoc vt sit licita requiritur obiectum
79debitum cum circumstantiarum omnium positione. &
80potissimum est negociando: ne circunueniatur proxi
81mus: totam latitudinem iusti precii transcendendo
82scienter vel ignorantia vincibili. Et diximus quod mer
83cator potest vni vendere carius quam alteri: dummodo
84maneat in latitudine iusti precii: & expectando pi
85cuniam soluendam ratione interesse. latitudo enim
86iusti precii est multo maior quam si haberetur pecu-
87nia in promptu. Quid sit deceptio vltra latitudi-
88nem iusti precii: quid citra: ostensum est: & quod quae-
89libet deceptio vltra latitudinem iusti precii scien-
90ter est peccatum: si capiatur precium praecise ratio
91ne mercis & econuerso. secus est si dono vel alia
92ratione. Vlterius patuit quod mercatio est reipublicae
93admodum vtilis: sed quo ad salutem animae mirum
94in modum periculosa. & quanto quis magis nego-
95ciationi se accommodat: tanto magis a spiritualibus
96retrahitur. Caueatur ne sit deceptio in pondere / men
97sura / substantia / & qualitate: quod non faciat quod nolii
98secundum rectam rationem sibi fieri. Sed vt cogno-
99scatur quomodo mercator se debeat habere in co
100gnoscenda hac latitudine iusti precii vel valoris
101vsualis & forensis: & quas circumstantias vel mo-
102tiua considerare habeat: ad valorem rei naturalem
103non est habendus oculus: quia ille consistit in perfe-
104ctione rei: sic vt quodlibet viuens quolibet non vi
105uente sit melius: vel quod non est vita. & per conse-
106quens mus toto tritico Normanniae praestaret. Sed
107de valore vsuali loqui propono. quare adhuc quae-
108ram quaestione sequenti: penes quid latitudo ti
109valoris mensuretur.